Παναγιώτης Λ. Βοκοτόπουλος Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΤΗΝ ΣΤΑΜΝΑ* Εις μνήμην Σωτήρη Κίσσα v_y ερειπωμένος ναός τοΰ Αγίου Γεωργίου, πού υψώνεται σε πρόβουνο τοΰ Άρακύνθου, σε απόσταση 30 λεπτών βορείως της θέσεως Λουτρά της κοινότητος Σταμνάς της Αιτωλίας, δέν είναι τελείως άγνωστος στην επιστήμη. "Εχουν αναφερθεί σύντομα σ' αυτόν ό Leake καί ό W. Woodhouse1 , ό Ε. Μαστροκώστας, πού τόν χρονολόγησε στον 11 ο-12ο αι. 2 , ό Β. Κατσαρός, πού τόν τοποθετεί στίς αρχές τοΰ 13ου αι. 3 , ό γράφων, σέ σχόλια γιά τους ξυλόστεγους ναούς καί γιά την τοιχοποιία τών ναών τοΰ Δεσποτάτου της 'Ηπείρου4 , καί ό Κ. Τσουρής, πού έξήτασε τόν πλίνθινο διάκοσμο, διεπίστωσε εξάρτηση τοΰ συνεργείου πού τόν έκτισε από την αρχιτεκτονική της Νοτίου Ελλάδος, καί τόν χρονολόγησε στην πρώτη τριακονταετία τοΰ Μου αι. 5 . Τό απέριττο αυτό μνημείο αξίζει, ωστόσο, μιαν 'ιδιαίτερη διαπραγμάτευση, πριν ή προϊούσα ερείπωση του εξαφανίσει καί άλλα στοιχεία της αρχιτεκτονικής καί τοΰ γραπτού του διακόσμου. Τόν Άγιο Γεώργιο είχα εξετάσει τόν 'Οκτώβριο τοΰ 1971, τόν Σεπτέμβριο τοΰ 1972 καί τόν Σεπτέμβριο τοΰ 1979, καί τόν επισκέφθηκα πάλι τόν Αύγουστο τοΰ 1998. Τά δημοσιευόμενα σχέδια εκπονήθηκαν άπό τόν φίλο αρχιτέκτονα κ. Πλούταρχο θεοχαρίδη. Ό 'Άγιος Γεώργιος εΐναι μονόχωρος ξυλόστεγος δρομικός ναός μέ τρίπλευρη αψίδα καί πλατύτερο νάρθηκα, * 'Εκτός άπό τίς καθιερωμένες, χρησιμοποιούνται οί ακόλουθες συντομογραφίες: Βελένη, 'Ερμηνεία = Γ. Βελένη, Ερμηνεία τον εξωτερικού διακόσμου στη βυζαντινή αρχιτεκτονική, Θεσσαλονίκη 1984. Βοκοτοπούλου, Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική = Π.Λ. Βοκοτοπούλου, Ή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική εις την Δυτικήν Στερεάν Έλλάόα καί τήν "Ηπειρον άπό τοϋ τέλους τοϋ 7ου μέχρι τοϋ τέλους τοϋ 10ου αιώνος, Θεσσαλονίκη 19922 . Τσουρη, Κεραμοπλαστικός διάκοσμος = Κ. Τσουρη, Ό κεραμοπλαστικός διάκοσμος τών υστεροβυζαντινών μνημείων της Βορειοδυτικής Ελλάδος, Καβάλα 1988. 1. W.M. Leake, Travels in Northern Greece, Ι, Λονδίνο 1835, σ. 119. W. πού όπως φαίνεται άπό αρμό στον νότιο τοίχο είναι μεταγενέστερος (Ε'ικ. 2). Τό κτίριο έχει μήκος 11,20 μ. (10,50 μ. χωρίς τήν αψίδα) καί πλάτος 4,60 μ. στον κυρίως ναό καί 5,20 μ. στον νάρθηκα. Ή ύποθεμελίωση της αψίδας σχηματίζει ημικύκλιο. Στην βόρεια πλευρά τοΰ κυρίως ναού υπάρχει ορθογώνια προεξοχή. Κόγχη ορθογώνιας διατομής ανοίγεται στό βόρειο άκρο τοΰ άνατολικοΰ τοίχου. Μόνο ό ανατολικός τοίχος σώζεται σέ ολο τό ϋψος του (Εικ. 1). Σέ μεγάλο σχετικά ύψος διατηρούνται ό βόρειος τοίχος (Ε'ικ. 8-9) καί τό ανατολικό άκρο τοΰ νοτίου τοίχου τοΰ κυρίως ναού (Ε'ικ. 4-5) καθώς καί ή βορειοδυτική γωνία τοΰ νάρθηκα (Ε'ικ. 7). Οί άλλοι τοίχοι σώζονται σέ πολύ μικρό ύψος. Ό ναός στεγαζόταν μέ δίκλινη στέγη: Δέν σώζεται γένεση καμάρας, ένώ στό αέτωμα της ανατολικής πλευράς σχηματίζεται εσοχή γιά τήν στήριξη τών δοκών τής στέγης (Ε'ικ. 3). Ή τοιχοποιία τοΰ μεγαλυτέρου μέρους τής ανατολικής καί τής νότιας πλευράς καί τοΰ νάρθηκα είναι πλινθοπερίκλειστη, μέ καλοπελεκημένους ξανθούς πωρόλιθους, ανάμεσα στους όποιους παρεμβάλλονται τούβλα πάχους 3-4 εκ. (Είκ. 1, 4-5, 7-8). Λίγα τούβλα τής νότιας πλευράς έχουν πάχος 7 εκ. Τό ύψος τών δόμων είναι άνισο. Στους οριζοντίους αρμούς παρεντίθεται μονή σειρά Woodhouse, Aetolia, 'Οξφόρδη 1897, σ. 138-139. 2. Ε. Μαστροκώστα, 'Ανασκαφή Άγιου 'Ηλία Μεσολογγίου-Ίθωρίας,ΠΑΕ 1963, σ. 216. 3. Β. Κατσαροί], Ό ναός τών Αγίων Θεοδώρων της αίτωλικης Σταμνάς, 'Αφιέρωμα στήμνήμη Στυλιανού Πελεκανίδη, Θεσσαλονίκη 1983, σ. 110 σημ. 4. 4. Βοκοτοπούλου, Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, σ. 44 σημ. 1. Τοΰ ιδίου, Ό ναός τοΰ Παντοκράτορος στό Μοναστηράκι Βονίτσης, ΔΧΑΕ Γ (1980-1981), σ. 374. 5. Τσουρη, Κεραμοπλαστικός διάκοσμος, σ. 43, 121, 200, 217, 232 σημ. 19,313 σημ. 688,325. 17 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Λ. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ *S**? £ί'κ. 7. Γ>^σς/εώρ7ίος· .Σταμνάς·. >4νατοΛ.ίκτ7 cty;»/. πλίνθων -έκτος άπό τό ανατολικό αέτωμα, οπού οι στρώσεις είναι συχνά διπλές ή καί τριπλές-, στους καθέτους συνήθως μία πλίνθος καί σπανιώτερα δύο κάθετες πλίνθοι ή οριζοντίως τοποθετημένα πλινθία. "Ενα άπό τά κάθετα τούβλα της ανατολικής πλευράς, κοντά στην βορειοανατολική γωνία, έχει κυματοειδή διαμόρφωση στην ορατή πλευρά του. Χαμηλά ή τοιχοποιία είναι αμελής. Πλινθοπερίκλειστη είναι ή τοιχοποιία μόνο στό ανώτερο τμήμα τοΰ βορείου τοίχου του κυρίως ναοϋ. Τό μεγαλύτερο τμήμα του είναι αντιθέτως κτισμένο μέ λίθους άμελώς λαξευμένους στην εξωτερική τους παρειά, ανάμεσα στους οποίους παρεντίθενται οριζοντίως τοποθετημένα κιτρινωπά ή πορτοκαλόχρωμα τούβλα, τά περισσότερα άπό τά όποια έχουν πάχος 2 έκ. (Είκ. 9). Στην δυτική πλευρά τοΰ νάρθηκα, οπού τό έδαφος σχηματίζει κατωφέρεια, υπάρχει κρηπίδα πού εξέχει κατά 11 έκ. 18 Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΤΗΝ ΣΤΑΜΝΑ Είκ. 2. "Αγιος Γεώργιος Σταμνάς. Κάτοψη. Είκ. 3. "Αγιος Γεώργιος Σταμνάς. Τομή κατά μήκος. περίπου. 'Αποτελείται άπό ογκολίθους, ανάμεσα στους οποίους παρεντίθενται οριζόντια καί μερικά κάθετα πλινθία, καθώς καί κομμάτια κεραμιδιών, καί στέφεται άπό μία στρώση άμελώς όρθογωνισμένων πωρόλιθων. Την ανατολική πλευρά διαρθρώνει καθ' ολο τό πλάτος της πώρινος λοξότμητος κοσμήτης στό ΰψος της ποδιάς τοϋ παραθύρου (Είκ. 1,4). Στό ανατολικό άκρο τοΰ νοτίου τοίχου άπολαξεύθηκε εκ τών ύστερων τοξωτή εσοχή, οπού είναι πακτωμένοι μικροί όρθογωνισμένοι λίθοι (Είκ. 5-6). Τό τόξο θά έκάλυπτε εξωτερικό τάφο. Στό βόρειο τμήμα τοΰ ίεροΰ κτίσθηκε μετά τήν ερείπωση τοϋ ναοΰ ένα μικρό χαμηλό δωμάτιο μέ μονοκλινή στέγη. Χρησιμοποιήθηκαν λαξευτοί λίθοι καί πλίνθοι άπό τό μνημείο. Ή είσοδος στό μνημείο γινόταν άπό θύρα στην βόρεια πλευρά τοϋ νάρθηκα. Σώζεται ό δυτικός σταθμός της, οπού ή γένεση τοϋ τόξου βρίσκεται σέ ϋψος 1,70 μ. Δίλοβο παράθυρο, πού είσέχει κατά 6 εκ., ανοίγεται στην αψίδα. Ό διαχωριστικός κιονίσκος του δέν σώζεται. Οι σταθμοί τών λοβών είναι κτισμένοι μέ πωρόλιθους πού εναλλάσσονται προς δύο ή τρία τούβλα (Είκ. 10). 'Εγγράφονται σέ τοξωτό πλαίσιο, κτισμένο καί αυτό μέ εναλλαγή λίθων καί πλίνθων. ΟΙ στρώσεις τών πλίνθων τοϋ πλαισίου αντιστοιχούν στις στρώσεις τών σταθμών τών λοβών, όχι όμως καί στους δόμους τής τοιχοποιίας. Στό τόξο οι πωρόλιθοι εναλλάσσονται προς μονές ή διπλές πλίνθους. Στό τύμπανο μεταξύ τών λοβών καί τοΰ τοξωτού πλαισίου εΐναι πακτωμένες πλίνθοι μέ τριγωνικές έγκοπές6 . Πλίνθινη οδοντωτή ταινία περιβάλλει τό μεγαλύτερο μέρος τοΰ τόξου χωρίς νά φθάνει μέχρι τήν γένεση του, καί συνεχίζεται οριζοντίως στην ανατολική πλευρά τής αψίδας. Στον νότιο τοίχο καί σέ απόσταση 1,65 μ. άπό τήν εσωτερική νοτιοανατολική γωνία, σώζεται ό ανατολικός σταθμός παραθύρου. 'Άλλο Είκ. 4. "Αγιος Γεώργιος Σταμνάς. Ή νοτιοανατολική γωνία. τοξωτό παράθυρο, τοΰ οποίου σώζεται μόνο ό βόρειος σταθμός, ϋψους 70 έκ. περίπου, ανοίγεται στον δυτικό τοίχο τοΰ νάρθηκα. Τό αέτωμα κοσμεί ταινία μήκους 1,25 μ. περίπου, άπό 6. Τσουρή, Κεραμοπλαστικός διάκοσμος, ο. 120-121. 19 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Α. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ Είκ. 5. "Αγιος Γεώργιος Σταμνάς. Τό ανατολικό άκρο της νότιας πλευράς. Είκ. 6. "Αγιος Γεώργιος Σταμνάς. Τό ανατολικό άκρο της νότιας πλευράς. Είκ. 7. "Αγιος Γεώργιος Σταμνάς. Τό βόρειο τμήμα της όυτικής πλευράς. τούβλα τοποθετημένα διαγωνίως, ώστε νά σχηματίζουν τεθλασμένη γραμμή πού προβάλλεται ελεύθερα, διότι τό συνδετικό κονίαμα δέν φθάνει μέχρι τό μέτωπο του τοίχου. Κάτω άπό τό γείσο του αετώματος εξέχει ελαφρώς ζώνη, όπου όρθογωνισμένοι λίθοι εναλλάσσονται μέ ζεύγη καθέτων πλίνθων, μεταξύ τών οποίων παρεμβάλλονται τρία οριζόντια πλινθία (Είκ. 1). Στην κορυφή της διακρίνεται κοίλωμα, οπού θά ήταν πακτωμένο σκυφίο. Ή ζώνη αυτή ορίζεται κάτω άπό πλίνθινη οδοντωτή ταινία καί στέφεται άπό πλίνθινο οδοντωτό γείσο, πού συνεχίζονται καί στην νοτία πλευρά τοΰ εξέχοντος υπερυψωμένου τμήματος του αετώματος· ανάμεσα στους λίθους παρεμβάλλονται όμως εκεί άπλα κάθετα τούβλα (Είκ. 4-5). Τήν τρίπλευρη αψίδα στέφει διπλό πλίνθινο οδοντωτό γείσο. Τόσο ή οδοντωτή ταινία κάτω άπό τήν εξέχουσα ζώνη τού αετώματος, οσο καί τά οδοντωτά γείσα, σχηματίζονται μέ πλίνθους τοποθετημένες καθέτως, τών οποίων ή ορατή στενή πλευρά έχει τριγωνική απόληξη. Τό τέμπλο βρισκόταν σέ απόσταση 1,28 μ. άπό τήν ανατολική πλευρά, όπως δείχνουν ϊχνη στό κονίαμα τού νοτίου τοίχου. Ελάχιστα λείψανα τοιχογραφιών σώζονται στην άψί20 Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΤΗΝ ΣΤΑΜΝΑ δα* τό ενιαίο καστανό χρώμα τους δηλώνει ότι αλλοιώθηκαν άπό πυρκαγιά. Στό τεταρτοσφαίριο ή Θεοτόκος, καθισμένη σε θρόνο χωρίς έρεισίνωτο, κρατεί εμπρός στό στήθος μετάλλιο με τόν Χριστό, πού φορεί μαργαριτοκόσμητη τραχηλιά7 (Είκ. 11). Ή Παναγία πατεί σε υποπόδιο πού είναι σχεδιασμένο σάν νά είναι μετέωρο καί σχεδόν όρθιο. Την δορυφοροΰσαν δύο αρχάγγελοι, ντυμένοι αυτοκρατορική στολή· σώζονται ϊχνη του δεξιού, ένώ ό αριστερός έχει τελείως καταστραφεί. Στον ήμικύλινδρο διακρίνονται οι φωτοστέφανοι δύο ιεραρχών, πού ήταν ζωγραφισμένοι αριστερά καί δεξιά άπό τό παράθυρο* στό μέτωπο της αψίδας ϊχνη άπό τό άγιον Μανδήλιον καί άπό σκηνή, πού πρέπει μάλλον νά είναι ό Ευαγγελισμός. Στό άρκοσόλιο τοΰ βορείου τοίχου ήταν πεσμένη πέτρα μέ λείψανα παραστάσεως ενός ιεράρχη μέ κοντό μυτερό γένι, πού κρατεί κλειστό βιβλίο καί ευλογεί. Οι περισσότεροι μικρών διαστάσεων ναοί της Δυτικής Στερεάς Ελλάδος καί τής Ηπείρου κατασκευάζονται κατά τους βυζαντινούς χρόνους στον τύπο τής ξυλόστεγης δρομικής αίθουσας 8 . Ή τρίπλευρη αψίδα κυριαρχεί στην ναοδομία τής περιοχής αυτής άπό τόν 11ο αι. καί εξής. Ή τυπική τής ελλαδικής σχολής πλινθοπερίκλειστη τοιχοποιία άπαντα στην Δυτική Στερεά ήδη άπό τόν 11ο αι., καί εΐναι ό επικρατέστερος τρόπος δομής κατά τους ύστερους βυζαντινούς χρόνους9 · στον Άγιο Γεώργιο θυμίζει αρκετά τήν τοιχοδομία τοΰ Αγίου Γεωργίου Άγγελοκάστρου1 0 . Υπερυψωμένα αετώματα συναντώνται σέ διάφορες περιοχές καί περιόδους, άπό τήν παλαιοχριστιανική εποχή μέχρι τήν τουρκοκρατία1 1 . Στην Βορειοδυτική Ελλάδα χρησιμοποιήθηκαν στά Είσόδια τής Παλαιοκατούνας 1 2 , στην Άρτα (στην Άγια Θεοδώρα, τήν Κάτω Παναγιά, τόν Άγιο 7. Κατά τήν τελευταία επίσκεψη μου στό μνημείο διεπιστώθη οτι εξέπεσαν τό πρόσωπο τοΰ Χρίστου καί τό αριστερό χέρι της Παναγίας, καί οτι ή τοιχογραφία είναι ετοιμόρροπη. 8. Βοκοτοποΰλου, Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, σ. 105-106,210. Τσουρη, Κεραμοπλαστικός διάκοσμος, σ. 7 καί 232 σημ. 19. 9. Π.Λ. Βοκοτοποΰλου, Ό ναός τοΰ Παντοκράτορος στό Μοναστηράκι Βονίτσης, ΔΧΑΕ Γ (1980-1981), σ. 374. Τσουρη, Κεραμοπλαστικός διάκοσμος, σ. 9,12. 10. Ά.Κ. 'Ορλάνδου,Τό φρούριον τοΰ Άγγελοκάστρου, ΑΒΜΕ θ ' (1961), σ. 69, είκ. 6-8. 11. Τοΰ ίδιου, Ή Πόρτα-Παναγιά τής Θεσσαλίας, ΑΒΜΕ Ά (1935), σ. 14-16. 12. Τοΰ ίδιου, Βυζαντινά μνημεία τής Αιτωλοακαρνανίας, ΑΒΜΕ Θ'(1961), σ. 24, είκ. 1-2. Είκ. 8. "Αγιος Γεώργιος Στάμνας. Τό δυτικό άκρο τής βόρειας πλευράς. 21 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Α. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΑΟΣ Είκ. 10. "Αγιος Γεώργιος Σταμνάς. Τό παράθυρο της αψίδας. 13. Τοϋ ιδίου, Ή 'Αγία Θεοδώρα της Άρτης, ΑΒΜΕ Β' (1936), σ. 96, είκ. 3-6. Τοϋ ιδίου, Ή Μονή της Κάτω Παναγιάς, ε.ά., σ. 76, είκ. 4-6. Τοϋ ίδιου, Ό 'Άγιος Βασίλειος της 'Άρτης, έ'.ά., σ. 117, είκ. 1-2. Τοϋ ίδιου, ΟΊ μεταβυζαντινοί ναοί της 'Άρτης, έ'.ά., σ. 178. 14. Δ. Εύαγγελίδη, Βυζαντινά μνημεία της Ηπείρου, ΉπειρΧρ 6 (1931), σ. 265, είκ. 3,6. Βελένη, Ερμηνεία, είκ. 54-55. 15. Ά.Κ. 'Ορλάνδου, Ή επί τοϋ Άμβρακικοϋ Μονή Παναγίας της Κορακονησίας, ΑΒΜΕ ΙΑ' (1969), σ. 48. 16. Ά.Κ. 'Ορλάνδου, Ή "Ομορφη Εκκλησιά, Αθήναι 1921, σ. 9-10, είκ. 7, 10. Ά. Βασιλάκη-Καρακατσάνη, Οι τοιχογραφίες της "Ομορφης Εκκλησιάς στην Αθήνα, Αθήνα 1971, πίν. 1β. Ν. Coumbaraki-Pansélinou, Saint-Pierre de Kalyvia-Kouvara et la chapelle de la Vierge de Mérenta, Θεσσαλονίκη 1976, πίν. 1. A. Struck, Vier byzantinische Kirchen der Argolis,v4M 34 (1909), σ. 200, πίν. VILI, IX.6, XI.5. Α. Κ.'Ορλάνδου, Ή Παντάνασσα της Μονεμβασίας, ΑΒΜΕ Α' (1935), σ. 143 είκ. 5. Τοϋ ίδιου, Ai Βλαχέρναι της 'Ηλείας, ΑΕ 1923, σ. 23, είκ. 33,36. Χ. Μπούρα, Ή φραγκοβυζαντινή εκκλησία της Θεοτόκου στό 'Ανήλιο (τ. Γκλάτσα) της 'Ηλείας, ΔΧΑΕ IB' (1984), σ. 250, είκ. 11. Σ. Μαμαλοΰκου,Ό ναός τοϋ Αγίου Νικολάου τοϋ Νέου κοντά στό Παρόρι της Βοιωτίας, ΕΕΒΜ Α' (1988), σ. 494,506 και σημ. 4, είκ. 7-8,21. Α.Κ. 'Ορλάνδου, Ό παρά τήν 'Άμφισσαν ναός τοϋ Σωτηρος, ΑΒΜΕ Α (1935), σ. 187, είκ. 5. 17. Α.Κ. 'Ορλάνδου, Ή Μονή της Κάτω Παναγιάς, ΑΒΜΕ Β' Βασίλειο, τήν Άγια Ελεούσα) 1 3 , στους Ταξιάρχες της Κωστάνιανης14 , στον 'Άγιο 'Ονούφριο της Κορακονησίας15 . Ό κοσμήτης, ό όποιος διαθέει ολόκληρη τήν ανατολική πλευρά στό ύψος της ποδιάς τού παραθύρου, συναντάται σε πολλούς ναούς τοΰ 12ου καί 13ου αι. στην Νότιο Ελλάδα, όπως στην Καπνικαρέα, τήν Όμορφη 'Εκκλησία στό Γαλάτσι, τόν 'Αγιο Πέτρο Καλυβιών Κουβαρά, τήν Κοίμηση τού Χώνικα, τήν Άγια Μονή Ναυπλίου (πλην των άκρων της ανατολικής πλευράς), τήν Παντάνασσα της Μονεμβασίας, τήν Βλαχέρνα της 'Ηλείας, τήν Παναγία της ΓκλάτσαςΛ τόν 'Άγιο Νικόλαο στό Παρόρι της Βοιωτίας, τόν Σωτήρα της Άμφίσσης16 . Στην "Ηπειρο καί τά επηρεασμένα άπό τό Δεσποτάτο μνημεία άπαντα σπανιώτερα: στην Κάτω Παναγιά, τήν Πόρτα Παναγιά, τήν Παρηγορήτισσα17 . Τά εσωτερικά άρκοσόλια πού εξέχουν έξωτερικώς είναι γνωστά τόσο στην Νότιο Ελλάδα, όσο καί στην Μακεδονία. Αναφέρομε τά παραδείγματα των Άγιων 'Αποστόλων Σολάκη1 8 , της μονής Όμολογητών, των Αγίων Θεοδώρων στίς Κουκουβάουνες καί τοΰ Ασώματου της Πεντέλης στην Αττική1 9 , τοΰ Ταξιάρχου στην Μεσαριά της 'Άνδρου2 0 , τοΰ Αγίου Γεωργίου τού Διασορίτη στό Χαλκί της Νάξου2 1 , της Κοιμήσεως στην 'Άνθεια της Μεσσηνίας22 , της Όδηγητρίας τού Μυστρά2 3 , της Κοιμήσεως στην Αίανή2 4 , της Παναγίας Χαλκέων στην (1936), σ. 78-79 είκ. 8-9. Τοΰ ιδίου, Ή Πόρτα-Παναγιά της Θεσσαλίας, ΑΒΜΕ Α' (1935), σ. 16 είκ. 6. Τοϋ Ίδιου, Ή Παρηγορήτισσα της Άρτης, εν Αθήναις 1963, σ. 33, είκ. 21-22. 18. Α. Frantz, The Church of the Holy Apostles, Princeton 1971 (The Athenian Agora, XX), σ. 13-14, πίν. 10b, 14b, 28. 19. EMME Γ , σ. 129,206,195, είκ. 162,275,260. 20. Ά.Κ. 'Ορλάνδου, Βυζαντινά μνημεία της 'Άνδρου, ΑΒΜΕ Η (1955-56), σ. 14. 21. ΟΊ Γ. Δημητροκάλλης, Σνμβολαί εις τήν μελέτην των βυζαντινών μνημείων της Νάξου, Α, Αθήναι 1972, σ. 39, καί Μ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου στον τόμο Νάξος της σειράς Βυζαντινή τέχνη στην Ελλάδα, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 66, αναφέρουν τήν ύπαρξη άρκοσολίων στίς στενές πλευρές τοϋ νάρθηκα, δέν σημειώνουν όμως ότι εξέχουν εξωτερικά. 22. Κ. Καλοκύρη, Βυζαντινοί έκκλησίαι της Ιεράς Μητροπόλεως Μεσσηνίας, Θεσσαλονίκη 1973, σ. 110-112, είκ. 1-2. 23. Τό άρκοσόλιο, πού εξέχει στην νότια στοά, δέν σημειώνεται στίς δημοσιευμένες κατόψεις. 24. Στ. Πελεκανίδη, "Ερευναι έν 'Άνω Μακεδονία, Μακεδόνικα Ε' (1961-1963), σ. 371, πίν. 2β (=Τοϋ ίδιου, Μελέτες παλαιοχριστιανικής καί βυζαντινής αρχαιολογίας, Θεσσαλονίκη 1977, σ. 415, σχέδ. Ι,είκ.4). 22 Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΤΗΝ ΣΤΑΜΝΑ Θεσσαλονίκη25 , τοϋ βορειοδυτικοί} παρεκκλησίου της Μητροπόλεως Σερρών 2 6 . Ή κατασκευή των πλαισίων τοΰ παραθύρου της αψίδας με εναλλαγή λίθων καί πλίνθων δέν είναι διόλου συνηθισμένη στην Νότιο Ελλάδα (με εξαίρεση τήν αρχιτεκτονική τοΰ Δεσποτάτου τοΰ Μωρέως) καί τήν "Ηπειρο. Μεικτά τόξα συναντώνται στην Κωνσταντινούπολη, στις περιοχές πού επηρέασε, όπως ή Θράκη καί ή Κρήτη, καθώς καί στην Μακεδονία καί σέ μερικά θεσσαλικά μνημεία27 . Στην Αιτωλία τό ανακουφιστικό τόξο της δυτικής θύρας τοΰ μεγαλυτέρου άπό τους δύο ναούς στίς Δύο 'Εκκλησίες Σταμνάς, τοΰ 10ου αι., είναι κτισμένο μέ εναλλαγή λίθων καί πλίνθων 2 8 . Ή οδοντωτή ταινία, πού δέν περιγράφει ολόκληρο τό τόξο τοΰ παραθύρου της αψίδας καί δέν σχηματίζει πλήρες ημικύκλιο, συναντάται π.χ. στό δίλοβο παράθυρο τοΰ βορείου τύμπανου της εγκάρσιας καμάρας της Μεταμορφώσεως Γαλαξειδίου29 , στό δυτικό αέτωμα της Παρηγορήτισσας στην Άρτα3 0 , στό παράθυρο της αψίδας τοΰ Αγίου Κορνηλίου στην Μυρτιά Λακωνίας, στό παράθυρο της αψίδας της Βλαχέρνας στον Μέζαπο, στό υπέρθυρο της νότιας θύρας της Φανερωμένης στον Δρύαλο της Μάνης, στην κόγχη της προσόψεως τοΰ Ταξιάρχη στίς Σφυρίχτρες της Αίγινας 3 1 καί στον τροΰλλο τοΰ ναοΰ της μονής Γηρομερίου στην Θεσπρωτία3 2 . Ανάλογες είναι οι περιπτώσεις τών δισέψιλον πού πλαισιώνουν τά τόξα τοΰ βορείου παραθύρου τοΰ νάρθηκα τής Κάτω Παναγιάς 3 3 καί τών παραθύρων τών αψίδων τής Αγίας Τριάδος στον Μέρμπακα3 4 . Τά τούβλα πού σχηματίζουν τεθλασμένη γραμμή, ή όποια εξαίρεται σέ κενό βάθος, είναι ενα σπάνιο θέμα πού συναντάται σέ μνημεία, τά οποία απέχουν μεταξύ τους τοπικώς καί χρονικώς 3 5 . Παραλλαγή τοΰ θέματος αύτοΰ αποτελούν οι ταινίες μέ τεθλασμένες, οπού μόνο 25. Δ. Εύαγγελίδη, Ή Παναγία τών Χαλκέων, Θεσσαλονίκη 1954, σ. 14-15,18-19, ε'ικ. 1-2, πίν. 1β, 5β. 26. Δέν αναφέρεται άπό τόν Ε. Στίκα, 'Αναστηλωτικοί έργασίαι έν Σέρραις, ΠΑΕ1952, ο. 208-210. 27. Γ. Βελένη, "Ενας παλαιολόγειος ναός στην περιοχή Δράμας, ΕΕΠΣΑΠΘ 6 (1973), σ. 94-98. Ν. Νικονάνου, Βυζαντινοί ναοί τής Θεσσαλίας άπό τό 10ο αιώνα ώς τήν κατάκτηση τής περιοχής άπό τους Τούρκους τό 1393, 'Αθήναι 1979, σ. 159. Βελένη, 'Ερμηνεία, ο. 98-106. 28. Βοκοτοπούλου, Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, σ. 42,161,188, πίν. 30α. 29. Π.Λ. Βοκοτοπούλου, Παρατηρήσεις στον ναό τοϋ Σωτήρος κοντά στό Γαλαξείδι, ΔΧΑΕ YL (1993-1994), σ. 201, ε'ικ. 4,5,8. Στό νότιο τύμπανο ή ταινία περιέγραφε αρχικά ολόκληρα τά τόξα (αύτ., είκ. 3). Ε'ικ. 11. "Αγιος Γεώργιος Σταμνάς. "Ενθρονη Βρεφοκρατοϋσα Θεοτόκος στό τεταρτοσφαίριο τής άψίοας. ή κάτω σειρά τών σχηματιζόμενων τριγώνων είναι κενή, ενώ τά τρίγωνα τής επάνω σειράς καλύπτονται άπό κονίαμα3 6 . Ή διακόσμηση τής παρυφής ενός αετώματος μέ μία διακοσμητική ταινία κάτω άπό τό γείσο παρατηρείται πολύ σπάνια. Ταινίες τριγωνικών καί τετραγώνων πήλινων πλακιδίων κοσμούν τά δυτικά αετώματα τοΰ Αγί30. Τσουρή, Κεραμοπλαστικός διάκοσμος, είκ. 18. 31. Προσωπικές σημειώσεις. 32. Ad 32 (1977), Χρονικά, σ. 177, πίν. 113δ. 33. Τσουρή, Κεραμοπλαστικός διάκοσμος, είκ. 23. 34. G. Millet, L'écolegrecque dans l'architecture byzantine, Παρίσι 1916, είκ. 118. 35. Βοκοτοπούλου, Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, σ. 170-171. Τσουρή, Κεραμοπλαστικός διάκοσμος, σ. 167. Στά παραδείγματα πού αναφέρονται έκεΐ ας προστεθούν ή Μεγάλη 'Εκκλησία τής Παραμυθιάς καί ό 'Άγιος Νικόλαος στό Σέλτσανι (Shelcan), κοντά στό Έλβασάν (Α. Meksi, Monumentet 10 (1975), σ. 83, πίν. ΙΧ.5). 36. Όπως στον Άγιο Νικόλαο τοϋ Πριλάπου- βλ. Βελένη, Ερμηνεία, πίν. 16α. 23 ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Α. ΒΟΚΟΤΟΠΟΥΛΟΣ ου Στεφάνου Καστοριάς και της Παναγίας του Άνω Ααμπόβου3 7 , ζώνη διαγωνίων πλίνθων τό ανατολικό αέτωμα της Αγίας Σοφίας Άχρίδος 3 8 , σπείρα τό ανατολικό αέτωμα της Όμορφοκκλησιάς Καστοριάς3 9 , σειρά τετραφυλλοσχήμων φιαλοστομίων τό ανατολικό αέτωμα τοΰ Ιεροί) Βήματος τοϋ Αγίου Δημητρίου Πριλάπου 4 0 , βαθμιδωτό κόσμημα τά αετώματα της Παναγίας της Κοσίνας κοντά στην Πρεμετή4 1 , ταινία κλειδοσχήμων στοιχείων καί άπό κάτω ταινία δισέψιλον τό ανατολικό αέτωμα της Κάτω Παναγιάς 4 2 , στενή ταινία άπό συνεχόμενους πλινθίνους σταυρούς τά δύο πλάγια αετώματα της δυτικής πλευράς τοΰ νάρθηκα τής Αγίας Θεοδώρας στην 'Άρτα4 3 , τεθλασμένη γραμμή τά αετώματα τοΰ νάρθηκα τοΰ Αγίου 'Ιωάννου Εύπαλίου Δωρίδος4 4 , ταινία κυκλικών φιαλοστομίων τά αετώματα τοΰ Αγίου Χαραλάμπους Καλαμάτας 4 5 , λοξώς τοποθετημένα τοΰβλα τό αέτωμα τής προσόψεως τοΰ Αγίου 'Αθανασίου Γερακίου46 , ψαροκόκκαλο τό δυτικό αέτωμα τής Αγίας Βαρβάρας στό Σκουτάρι Γυθείου47 , ζώνη δισέψιλον τό δυτικό αέτωμα τής Παναγίτσας στην Βάθεια τής Ευβοίας 4 8 , λοξώς τοποθετημένα τεμάχια πλίνθων, κατά μίμησιν προφανώς τοΰ προηγουμένου διακόσμου, τά αετώματα τοΰ Αγίου Νικολάου καί τής Ζωοδόχου Πηγής κοντά στην Ανω Βάθεια4 9 . Ζώνη μέ ψαροκόκκαλο κοσμούσε πιθανότατα τά καταέτια γείσα 37. Βελένη, Ερμηνεία, σ. 251, πίν. 74α. Βοκοτοπούλου, Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, σχέδ. 45, πίν. 56γ. 38. Β. Schellewald, Die Architektur der Sophienkirche in Ohrid, Βόννη 1986, σ. 132, είκ. 78. Καλές φωτογραφίες ολόκληρης τής ανατολικής πλευράς δημοσίευσαν οί G. Millet, ε.ά. (ύποσημ. 34), είκ. 20, καί Α. Wharton Epstein, The Political Content of the Paintings of Saint Sophia at Ohrid, JOB 29 (1980), σ. 325-329, είκ. 1. 39. E. Stikas, Une église des Paléologues aux environs de Castoria, BZ 51 (1958), σ. 103, σχέδ. D. 40. Προσωπικές σημειώσεις. 'Ανάλογος διάκοσμος άπαντα καί πολύ βορειότερα, στην Dolna Kamenica: Kr. Mijatev, Die mittelalterliche Baukunst in Bulgarien, Σόφια 1974, είκ. 211-212. 41. P. Thomo, Deux monuments de notre architecture médiévale des Xle-XIVe siècles. Les églises cruciformes à coupole de Kosine et de Berat, Studime Historike 26.4 (1972), σ. 51-56,59-62, είκ. 3-6,9. Γ. Γιακουμή, Μνημεία 'Ορθοδοξίας στην 'Αλβανία, 'Αθήνα 1994, είκ. 337. 42. Ά.Κ. 'Ορλάνδου, Ή Μονή τής Κάτω Παναγιάς, ΑΒΜΕ Β' (1936), σ. 78, είκ. 9. Βελένη, Ερμηνεία, πίν. 81γ. Πρβλ. τις ταινίες κλειδοσχήμων στοιχείων κάτω άπό τά γείσα τής στέγης των πλαγίων κλιτών στην ανατολική πλευρά τής Βλαχέρνας τής 'Ηλείας: Ά.Κ. 'Ορλάνδου, Αϊ Βλαχέρναιτής 'Ηλείας, ΑΕ1923, σ. 22, είκ. 33,36. 43. Π.Λ. Βοκοτοπούλου, Ό ναός τοΰ Παντοκράτορος στό Μοναστηράκι Βονίτσης, ΔΧΑΕ Γ (1980-1981), σ. 376, πίν. 107β. Βελένη, στην εκκλησία τής Κοιμήσεως στην Μοσπίνα 'Ιωαννίνων, πριν ανυψωθεί τό ανατολικό αέτωμα5 0 . Βλέπομε οτι τέσσερα παραδείγματα σώζονται στην Μακεδονία, πέντε στην "Ηπειρο, δύο στην Δυτική Στερεά, τρία στην Εύβοια καί τρία στην Πελοπόννησο. 'Αρχαιότερο είναι ό 'Άγιος Στέφανος τής Καστοριάς, αμφίβολο όμως είναι αν οί μαΐστορες μακρινών περιοχών, όπως ή Νότιος Πελοπόννησος, ή Εύβοια καί ή Δυτική Στερεά, μιμήθηκαν μακεδόνικα παραδείγματα5 1 . Πουθενά ή ζώνη δέν εξέχει, όπως στην Σταμνά. Κάποιες αναλογίες μέ τήν ζώνη κάτω άπό τό γείσο τοΰ μνημείου μας παρουσιάζει τό διακοσμητικό θέμα τής Άγιας Θεοδώρας. Στό τύμπανο τοΰ παραθύρου τοΰ ίεροΰ έχουν πακτωθεΐ, όπως ε'ίδαμε, πλίνθοι, στην ράχη τών οποίων σχηματίζονται τριγωνικές μή συνεχόμενες έγκοπές. 'Ανάλογα πήλινα στοιχεία συναντώνται τόσο σέ μνημεία τής Νοτίου Ελλάδος, οσο καί στην αρχιτεκτονική τοΰ Δεσποτάτου τής 'Ηπείρου5 2 . Πινάκια εντοιχίζονται στις εξωτερικές επιφάνειες ναών κυρίως στην Κάτω Ελλάδα. Στην "Ηπειρο σπανίζουν καί συναντώνται ιδίως σέ μνημεία επηρεασμένα άπό τήν ελλαδική σχολή53 . 'Απεικονίσεις τής Θεοτόκου πού κρατεί μετάλλιο μέ παράσταση τοΰ Χριστού απαντούν ήδη κατά τήν όψιμη παλαιοχριστιανική περίοδο, π.χ. σέ τοιχογραφίες τής 'Ερμηνεία, πίν. 83β. 44. Β. Κατσαρού, Οί τοιχογραφίες τοϋ ναοΰ τοϋ Αγίου 'Ιωάννου τοϋ Θεολόγου στό Εύπάλιο Δωρίδος, Πρακτικά τον ΙΕ'Διεθνούς Σννεόρίον Βυζαντινών Σπονοών,ΙΙ.Α, Αθήναι 1981, σ. 239, είκ. 1. Κατά τόν κ. Κατσαρό ό νάρθηκας χρονολογείται στην δεύτερη πενηνταετία τοΰ 13ου αι. 45. Σ. Βογιατζή, Ό ναός τοϋ Αγίου Χαραλάμπους Καλαμάτας, ΑΧΑΕΙΣΤ' (1991-1992), σ. 89,91, είκ. 1,9,11,13. 46. Ν.Κ. Μουτσοπούλου - Γ. Δημητροκάλλη, Γεράκι. Οί εκκλησίες τοϋ οικισμού, Θεσσαλονίκη 1981, σ. 145, είκ. 215,221. 47. Προσωπικές σημειώσεις. 48. Α.Κ. 'Ορλάνδου, Σταυρεπίστεγοι ναοί Βάθειας Εύβοίας,Λ5Μ£ Ζ'(1951), σ. 117. Φωτ. αρχείο Λαμπάκη, αριθ. ΧΑΕ 1676. 49. Έ.ά., σ. 125, είκ. 11,13, καί σ. 128. 50. Γιά τόν ναό αυτό βλ. P. Soustal- J. Köder, Nikopolis und Kephallenia {TIB 3), Βιέννη 1981, σ. 209. 51. Γιά τις ζώνες κάτω άπό τά καταέτια γείσα πρβλ. τις παρατηρήσεις τοϋ Βελένη, 'Ερμηνεία, σ. 251 σημ. 1, κατά τόν όποιο βοηθούσαν στην ομοιόμορφη έ'δραση τών οδοντωτών γείσων. 52. Τσουρή, Κεραμοπλαστικός διάκοσμος, σ. 120-121. 53. Βλ. λ.χ. ΑΒΜΕ Β' (1936), σ. 16 (Βλαχέρνα Άρτης), 96 (Αγία Θεοδώρα Άρτης), 136 ('Άγιος Νικόλαος τής Ροδιάς), 178 (Αγία Έλεοΰσα Άρτης). Υπάρχουν όμως καί στον ναό τής Μονής Μολυ βδοσκεπάστου. 24 Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΤΗΝ ΣΤΑΜΝΑ Αιγύπτου -στην μονή τοΰ Αγίου Ιερεμίου στην Saqqara καί στό παρεκκλήσιο XXVIII της μονής τοΰ Άγιου Άπολλώ στό Bawit54 -, σέ μία ε'ικόνα τοΰ Σινά5 5 , στην βόρεια κόγχη της Δροσιανής στην Νάξο5 6 καί σέ σφραγίδες 5 7 . Ό τρόπος αυτός απεικονίσεως τοΰ ουρανίου Βασιλέως στά χέρια τής Θεοτόκου έχει συσχετισθεί μέ τίς παραστάσεις αυτοκράτορα ή υπάτου σέ μετάλλια πού κρατοΰν Νίκες5 8 . Κατά τόν Σκυλίτζη, εικόνα τοΰ τύπου αύτοΰ βρέθηκε τό 1030/1 εντοιχισμένη στον ναό των Βλαχερνών, όπου είχε αποκρύβει τήν εποχή τής εικονομαχίας 5 9 . Μέ τήν εικόνα αυτή συνδέει ό Seibt τήν διακόσμηση πολλών βυζαντινών νομισμάτων τοΰ δευτέρου καί τρίτου τετάρτου τοΰ 11ου αι., όπου ή στηθαία Θεοτόκος κρατεί μέ τά δύο χέρια μετάλλιο μέ τόν Χριστό60 . Όμοια παράσταση κοσμεί πολλές σφραγίδες τής ίδιας περιόδου, ενώ σπανίζει αργότερα6 1 . Μερικές σφραγίδες, πού έχουν αποδοθεί στό τρίτο τέταρτο τοΰ 11ου αι., φέρουν τήν επιγραφή Μήτηρ Θεοϋ ή Νικοποιός. Ή ονομασία αυτή ταιριάζει στον τύπο τής Θεοτόκου πού κρατεί μετάλλιο μέ τόν Χριστό62 . Λίγα χρόνια μετά τήν 54. Ch. Ihm, Die Programme der christlichen Apsismalerei vom vierten Jahrhundert bis zur Mitte des achten Jahrhunderts, Wiesbaden 1960, σ. 203,207. Στην μονή τοϋ Άπολλώ τό μετάλλιο, πού είναι ελλειψοειδές, δέν βρίσκεται στον άξονα τής συνθέσεως. 55. Κ. Weitzmann, The Monastery of Saint Catherine at Mount Sinai. The Icons, I, Princeton 1976, σ. 51, αριθ. Β. 28, πίν. LXXVI. Καί έδώ τό μετάλλιο είναι ελλειψοειδές. 56. N.B. Δρανδάκη, Οι παλαιοχριστιανικές τοιχογραφίες στη Δροσιανή τής Νάξον,'Αθήνα 1988, σ. 73, πίν. VII. Τοϋ ιδίου, Παναγία ή Δροσιανή, στον τόμο Νάξος τής σειράς Βυζαντινή τέχνη στην Έλλάόα, έκδ. Μέλισσα, 'Αθήνα 1989, σ. 19,21, είκ. 8. 57. Α. Grabar, L'iconoclasme byzantin. Dossier archéologique, Παρίσι 1957, σ. 34-35. LChrl, 3,160 (G.A. Wellen). 58. Grabar, ε.ά., σ. 34-35. Τοΰ ίδιου, L'imago clipeata chrétienne, L'art de la fin de l'antiquité et du moyen âge, Παρίσι 1968,1, σ. 609, πίν. 147. Πρβλ. N.B. Δρανδάκη, Αϊ τοιχογραφίαι τοϋ ναοϋ τής Νάξου «Παναγία στης Παλλοΰς», ΕΕΒΣ ΛΓ' (1964), σ. 264. Η. Belting, Likeness and Presence. A History of the Image before the Era of Art, Σικάγο-Λονδΐνο 1994, σ. 114. 59. 'Ιωάννης Σκυλίτζης (έκδ. Η. Thurn), σ. 384, 23-28. Πρβλ. W. Seibt, Der Bildtypus der Theotokos Nikopoios, Βυζαντινά 13 (1985) {Δώρημα στον 'Ιωάννη Καραγιαννόπουλο), σ. 551-552, καί Μ. Schulz, Die Nicopea in San Marco. Zur Geschichte und zum Typ einer ανακάλυψη τής εικόνας στον ναό των Βλαχερνών, ό τύπος αυτός τής Θεοτόκου επελέγη γιά νά διακοσμήσει τό τεταρτοσφαίριο τής αψίδας τοΰ καθεδρικού ναού τής 'Αγίας Σοφίας στην Άχρίδα6 3 . Ή παράσταση όμως αυτή σκεπάσθηκε αργότερα μέ Βρεφοκρατοΰσα Θεοτόκο πού δέν κρατεί τόν Χριστό σέ μετάλλιο64 , καί ό τύπος τής Νικοποιοΰ σπανίως χρησιμοποιήθηκε αργότερα στην διακόσμηση εκκλησιών. Τόν 13ο αι. άπαντα σέ προτομή καί μέ τό επίθετο «Γοργοεπήκοος» στό τεταρτοσφαίριο τής αψίδας τοΰ ναοΰ τής Παναγίας «στης Παλλοΰς» στην Νάξο, πού τοιχογραφήθηκε τό 1288/965 . 'Αντιθέτως άπαντα πολύ συχνά άπό τόν 12ο αι. καί έξης ό τύπος τής Θεοτόκου μέ μετάλλιο μπροστά στό στήθος άλλα μέ τά χέρια υψωμένα σέ δέηση (Βλαχερνίτισσας). Τά χαρακτηριστικά τοΰ ερειπωμένου ναοΰ πού μας άπησχόλησε δέν βοηθούν τήν τοποθέτηση του σέ στενά χρονικά όρια. Πιθανότερη φαίνεται χρονολόγηση τοΰ Αγίου Γεωργίου, εκλεκτικού μνημείου όπου τά ελλαδικά στοιχεία υπερτερούν, στό πρώτο τέταρτο τοΰ 14ου αιώνα. Ikone, BZ 91 (1998), σ. 497-500. 60. "Ε.ά., σ. 552-555, είκ. 1-7. Πιθανότερη φαίνεται γιά τόν λόγο αυτό ή χρονολόγηση στό δεύτερο ή τρίτο τέταρτο τοΰ 11ου αί. ενός χρυσού εγκολπίου πού έχει τήν μορφή δίπτυχου, μέ παράσταση τής Θεοτόκου στον τύπο πού εξετάζομε καί τήν επιγραφή Η KAPAIOBACTAZOYCA, γιά τό όποιο προτάθηκε χρονολόγηση στον 9ο-11ο αί. στον κατάλογο τής εκθέσεως East Christian Art, Λονδίνο 1987, σ. 28-29, αριθ. 17. 61. Seibt, ε.ά., σ. 555-556, είκ. 9-12. 62. Πά τόν τύπο τής Θεοτόκου Νικοποιοΰ βλ. M. Tatié-Djurié, Bogorodica Nikopeja, / Kongres Saveza DruStava Povjesniâara Umjetnosti SERI, Άχρίδα 1976, σ. 39-51. Seibt, ε.ά., σ. 556-559. 63. R. Hamann-Mac Lean und H. Hallensleben, Die Monumentalmalerei in Serbien und Makedonien vom 11. bis zum frühen 14. Jahrhundert, Giessen 1963, είκ. 11. Wharton Epstein, ε.ά. (ύποσημ. 38), σ. 317-319, είκ. 2,4. Belting, ε.ά., σ. 183, είκ. 99,106. 64. P. Miljkovié-Pepek, Matériaux sur l'art macédonien du moyen âge. Les fresques du sanctuaire de Sainte-Sophie d'Ohrid, Publications du Musée Archéologique - Skopje, Recueil des Travaux I (1955-1956), σ. 49, είκ. 9. 65. Δρανδάκης, ε.ά. (ύποσημ. 58), σ. 259,264-265, είκ. 4. Τοΰ ίδιου, Παναγία «στης Γιαλλοΰς», στον τόμο Νάξος τής σειράς Βυζαντινή τέχνη στην Έλλάόα, έκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1989, σ. 100,102, είκ. 4.